آناتومی و فيزيولوژى پانکراس

پانكراس (لوزالمعده) به همراه كبد، از غدد دستگاه گوارش هستند. از نظر لغوي پان به معني همه و کراس به معني گوشت و تن است (در فارسي به آن خوش گوشت هم مي‌گويند). پانكراس در جلوي مهره‌هاي اول و دوم كمر قرار دارد و داراي رنگ صورتي مايل به خاكستري و بافتي نسبتاً ترد است. طول پانكراس (لوزالمعده) حدود 15 تا 20 سانتي متر و عرض آن حدود 5/2 تا چهار سانتي‌متر است. ضخامت آن حدود يك تا دو سانتي‌متر است و وزن آن حدود 90 گرم است.

در نبود ترشحات آنزيمي ‌پانكراس، هضم و جذب دچار مشكل مي‌شود. استفاده از ر‍ژيم‌هاي غذايي غني از پروتئين، كربوهيدرات و ليپيد به مدت طولاني، غلظت آنزيم‌ها را در شيره پانكراس افزايش مي‌دهد.

مي‌گويند پانکراس را يک آناتوميست و جراح يوناني به نام هروفيلوس در حدود 300 سال پيش از ميلاد مسيح کشف کرده و چند سال پس از او، يکي ديگر از دانشمندان هموطن او با نام روفوس، اين اسم را براي آن عضو انتخاب کرده است: پانکراس.

لوزالمعده، جايش سمت چپ و بالاي شکم است. دقيقاً در پشت معده و در فضاي بين قوس دوازدهه روده باريک و طحال. قيافه‌اش هم شبيه يک برگ است، برگي که آناتوميست‌ها به بخش پهن‌ترش مي‌گويند «سر» و به بخش باريک‌تر و تيزترش مي‌گويند «دم». آنچه بين اين دو بخش قرار مي‌گيرد نيز «تنه» ناميده مي‌شود. با اين حساب، اين عضو برگي‌شکل از نظر آناتوميست‌ها سه قسمت دارد: سر، تنه و دم

.

ساکنان جزاير لانگرهانس

بخش درون‌ريز لوزالمعده که وظيفه‌اش ترشح هورمون‌هاي مختلف است، تشکيل شده از مجموعه‌هاي تخم‌مرغي‌شکلي که اسم عجيبي دارند: جزاير لانگرهانس. اين جزاير که به تعداد فراوان (بيش از يک ميليون) و به صورت توده‌هايي روشن در بين سلول‌هاي ترشحي وجود دارند، با ميکروسکوپ‌هاي نوري قابل مشاهده‌اند. جزاير لانگرهانس، متشکل از طناب‌هاي سلولي و مويرگ‌هاي منفذداري در بين آنها هستند که مجموعاً توسط الياف مشبک احاطه مي‌‌شوند. سلول‌ها و رگ‌ها در جزاير لانگرهانس به وسيله رشته‌هاي عصبي سمپاتيک، عصب‌دهي شده‌اند. انواع و اقسام سلول‌هايي را که در اين جزاير وجود دارند، شامل اين موارد است:

سلول‌هاي آلفا يا A، که حدود 02 درصد سلول‌هاي جزاير لانگرهانس را تشکيل مي‌دهند و هورمون گلوکاگن ترشح مي‌کنند.

سلول‌هاي بتا يا B، که حدود 07 درصد سلول‌هاي جزاير لانگرهانس را تشکيل مي‌دهند و هورمون انسولين ترشح مي‌کنند.

سلول‌هاي دلتا يا D، حدود 5 تا 01 درصد از سلول‌هاي جزاير لانگرهانس را تشکيل مي‌دهند و هورمون سوماتواستاتين ترشح مي‌کنند.

سلول‌هاي F، حدود 1 تا 2 درصد سلول‌ها را تشکيل داده و پلي‌پپتيدي به نام پلي‌پپتيد پانکراسي ترشح مي‌کنند که ترشحات خارجي پانکراس، مخصوصا بي‌کربنات را کنترل مي‌کند.

معدودي سلول از نوع سلول‌هاي APUD نيز در پانکراس يافت مي‌شوند که عواملي مانند «مولتي‌لين» و سروتونين ترشح مي‌کنند.

انسولين در ابتدا به ‌صورت يک پيش‌هورمون ساخته مي‌شود و پس از تغيير و تحولاتي که روي ساختمانش صورت مي‌گيرد به شکل يک هورمون بالغ در مي‌آيد.

گلوکاگن

گلوکاگن هورموني است که از سلول‌هاي آلفاي جزاير لانگرهانس ترشح مي‌شود. اين هورمون نيز مانند انسولين در ابتدا به صورت يک پيش‌ساز هورموني ساخته و پس از تغيير و تحولات ويژه‌اي به هورمون بالغ تبديل مي‌شود. ترشح آن به دنبال کاهش قند خون تحريک و به دنبال افزايش قند خون، مهار مي‌شود. موارد ديگري نيز وجود دارند که باعث افزايش و کاهش ترشح اين هورمون مي‌شوند. به عنوان نمونه، کاهش برخي اسيدهاي آمينه موجب افزايش ترشح اين هورمون و افزايش اسيدهاي چرب و اجسام کتوني به مهار توليد و ترشح اين هورمون مي‌انجامد.

سوماتواستاتين

اين هورمون علاوه بر غده هيپوتالاموس، توسط سلول‌هاي دلتاي جزاير لانگرهانس نيز ترشح مي‌شود. سوماتواستاتين، ترشحات لوزالمعده را مهار مي‌کند. اين هورمون نيز در ابتدا به صورت يک پيش‌ساز هورموني ترشح و بعد از گذراندن تغييراتي به هورمون بالغ تبديل مي‌شود. هورمون سوماتواستاتين، ترشح و آزاد شدن هورمون رشد را مهار مي‌کند و نيمه عمرش فقط چند دقيقه است.

دست‌پخت بخش درون‌ريز لوزالمعده

انسولين، گلوکاگن و سوماتواستاتين مهم‌ترين هورمون‌هايي هستند که توسط بخش درون‌ريز لوزالمعده توليد و ترشح مي‌شوند و همگي (و به‌ويژه انسولين) نقش مهمي در سوخت‌وساز مواد غذايي در داخل بدن ايفا مي‌کنند. لازم به يادآوري است که درون‌ريز يعني ترشحات به خون وارد مي‌شوند.

شرح وظايف پانکراس

همان‌طور که گفته شد، لوزالمعده يک غده مختلط است؛ يعني هم شيره گوارشي ترشح مي‌کند (تا هضم غذا آسان‌تر شود) و هم سازنده هورمون‌هاي مهمي از جمله انسولين است. شيره گوارشي‌ از طريق مجراي پانکراسي به درون دوازدهه روده باريک مي‌ريزد. مجراي صفراوي مشترک نيز که ترشحات صفرا و کبد را به روده باريک مي‌آورد، در انتهاي مسيرش به اين مجراي پانکراسي مي‌پيوندد و اين دو مجرا، محتوياتشان را با هم به روده باريک مي‌ريزند.

وقتي غذا يکي دو ساعت در معده مي‌ماند و فعل و انفعالات گوارشي روي آن انجام مي‌شود، کم‌کم آماده مي‌شود براي ورود به روده کوچک. دقيقاً در همين موقع، لوزالمعده هم شروع مي‌کند به ترشح شيره گوارشي‌ به درون روده کوچک. شيره گوارشي که حاوي آنزيم‌هاي متعدد است، با غذا مخلوط مي‌شود و محتويات مواد غذايي را به صورت قطعات بسيار ريزي مي‌شکند.

انسولين

انسولين در سال 1921 در عصاره‌ جدا شده از جزاير لانگرهانس کشف و به سرعت، اثراتش در کاهش قند خون شناسايي شد. پس از مدت کوتاهي، انسولين گاو و خوک نيز در درمان بيماري ديابت در انسان مورد استفاده قرار گرفت. انسولين نخستين پروتئيني بود که خواص هورموني‌اش شناخته و به صورت کاملاً خالص و متبلور تهيه شد. انسولين اولين پروتئيني بود که به کمک روش‌هاي توليد نوترکيب براي مصارف تجاري تهيه شد.

افزايش قند خون، مهم‌ترين عامل فيزيولوژيک تنظيم‌کننده ترشح اين هورمون است. غلظت گلوکز خون (قند خون) در حالت ناشتا بين 07 تا 011 ميلي‌گرم درصد است و تجاوز از اين ميزان، با تحريک ترشح انسولين همراه مي‌شود. بيشترين اثر محرک گلوکز زماني حاصل مي‌شود که غلظت آن در خون به حدود 003 تا 005 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر برسد.

نقش مهم انسولين در رشد و نمو اندام‌ها را در دوران جنيني مي‌توان با بررسي نوزادان غير طبيعي مبتلا به سندرم لپرشونيسم ارزيابي کرد. در اين نوزادان، وزن بدن کمتر از حد طبيعي، رشد عضلات ناقص و مقدار چربي زير پوست کم و عمر نوزاد بسيار کوتاه است. اين نوزادان در برابر انسولين مقاوم هستند و با اينکه مقدار اين هورمون در خون زياد است ولي به دليل نداشتن پروتئين پذيرنده انسولين، قادر به استفاده از آن نيستند.

از نظر ساختار شيميايي نيز، انسولين يک هورمون پروتئيني است که از سلول‌هاي بتاي جزاير لانگرهانس ترشح مي‌شود و ساختمانش از دو زنجيره پلي‌پپتيدي B و A تشکيل شده که با پيوندهاي گوگردي به هم متصل شده‌اند.

پانکراس همچنين انسولين را مي‌‌سازد که هورموني بسيار مهم و کليدي براي تثبيت قند خون است. افرادي که انسولين خونشان به ميزان کافي ترشح نمي‌شود، قند خونشان بالا مي‌رود و به ديابت دچار مي‌شوند. وقتي قند خون بالا مي‌رود، لوزالمعده به طور خودکار شروع مي‌کند به افزايش ترشح انسولين تا قند را پايين بياورد و برعکس وقتي قند خون پايين مي‌آيد، لوزالمعده ترشح انسولين را کاهش مي‌دهد تا قند خون، بيش از پيش افت نکند.

محل قرار گيري لوزالمعده در شکم

زندگي بدون لوزالمعده

حتي اگر بخشي از لوزالمعده‌تان را از دست بدهيد، باز هم لوزالمعده مي‌تواند گليم خودش را از آب بيرون بکشد اما در چنين شرايطي توصيه مي‌شود که حتماً تحت نظر پزشک باشيد تا جلوي ابتلايتان به ديابت گرفته شود.

اگر بخشي از لوزالمعده‌تان دچار مشکل شود، اگرچه ميزان توليد و ترشح شيره گوارشي‌ کاهش پيدا مي‌کند اما از اين نظر، مشکل چنداني به وجود نخواهد آمد چرا که با استفاده از مکمل‌هاي دارويي، مي‌توانيد اين کمبود را جبران کنيد.

جالب اينکه، حتي اگر لوزالمعده‌تان را به طور کامل از دست بدهيد، باز هم به کمک مکمل‌هاي گوارشي، مي‌توانيد کمبود آنزيم‌هاي گوارشي را جبران کنيد اما مشکل اصلي در تنظيم ميزان انسولين بدن است. در چنين شرايطي به دليل افت شديد انسولين، احتمال ابتلايتان به ديابت به شدت افزايش پيدا مي‌کند و به همين دليل، نيازتان به تزريق انسولين براي پيشگيري از بيماري ديابت و عوارض آن، صد درصد است.